Η Διαλεκτική πρωτοεμφανίζεται στον Ηράκλειτο. Ρήσεις όπως "παλιντονος αρμονιη", "το αντιξουν συμφερον και εκ των διαφεροντων καλλιστην αρμονιαν", "ειδεναι δε χρη τον πολεμον εοντα ξυνον, και δικην εριν, και γινομενα παντα κατ εριν και χρεων" αναφέρονται στη θεμελιώδη αρχή της αντίθεσης.
Τούτη αξιοποιούμενη στην "ιδεαλιστική" (Χέγκελ κ.α.) και "υλιστική" (Μαρξ, Ένγκελς κ.α.) “διαλεκτική της προόδου” κατανοείται ως ενότητα / ανταγωνισμός των αντιμάχων που τείνει στην οριστική επικράτηση της μιας πλευράς (κυρίαρχης / κυριαρχούμενης) ή στην κοινή καταστροφή των δυο πλευρών.
Όμως στον αληθινό διαλεκτικό "νόμο των αλλαγών" και βάσει της αντίθεσης συχνά γεννιέται μια Τρίτη Δύναμη που ως "κατεργάρης" της ιστορίας "κλέβει" τη Νίκη. π.χ.
-αφέντες (+ δούλοι) ~> βαρώνοι (+ δουλοπάροικοι) ~> αστοί (+ προλετάριοι) ~> χρηματοδότες / διευθυντές / τεχνοφεουδάρχες (+πρεκαριάτο / κονγκιταριάτο / νεοπληβείοι).
-καπιταλισμός (+σοσιαλισμός) ~> τεχνοδεσποτισμός
-διπολισμός ΗΠΑ / Δύση + ΕΣΣΔ / Ανατολή ~> Κίνα
Έτσι ως προς την «κοινωνική διαλεκτική» η θεωρία της πάλης των τάξεων, ως γενικό ερμηνευτικό σχήμα της ιστορίας των κοινωνιών, έχει ισχυρά σημεία αλλά και κάποια αδύναμα καθώς αγνοεί ορισμένα κρίσιμα ενδεχόμενα, ήτοι:
α) Τα αποτελέσματα της πράξης μιας οδηγήτριας "απελευθερωτικής" υποκειμενικότητας μπορεί να αποκλίνουν παντελώς από τις αρχικές προθέσεις και τους διακηρυγμένους σκοπούς της, λόγω της:
-συνισταμένης των επιμέρους συνιστωσών δράσεων.
-νόθευσης των σκοπών για να γίνουν μαζικά αποδεκτοί.
-μετάλλαξης αυτής της ίδιας της υποκειμενικότητας.
β) Η ιστορική πορεία για την επίτευξη ηγεμονίας και την τελική επικράτηση, μέσα στο "μεγάλο παιχνίδι", ενός ανερχόμενου οδηγητικού ιδεοπολιτικού κινήματος μπορεί να ανακοπεί (και τούτο να καταστραφεί ή να ενσωματωθεί) εξ αιτίας της αντίρροπης ικανότητας μιας φατρίας της άρχουσας ελίτ καινοτομώντας να μετασχηματίσει πλήρως και να αλλάξει στο σύνολο του το ίδιο το "παιχνίδι" και το σύστημα των αντιθέσεων του.
γ) Ενόσω "παντα κατ' εριν γιγνεσθαι" (Ηράκλειτος) στη διαδικασία των "ανταγωνιστικών αντιθέσεων" μπορεί να προκύψει ενδοπαραγωγή ενός τρίτου πόλου, όθεν η δυαδικότητα των αντιμάχων μεταβάλλεται σε τριαδικότητα. Τότε ως εντελέχεια, ο τρίτος πόλος επιβάλλεται μετασχηματίζοντας την προηγούμενη αντιθετική ενότητα σε μια ποιοτικά καινούργια.
Πέραν αυτών λειτουργεί ενίοτε και μια άλλη διαλεκτική. Η “διαλεκτική της σήψης”. Όπως σήμερα, υπάρχουν περίοδοι στην ιστορία που οι τροχιές της εξαχρείωσης των επικυρίαρχων και της εξαχρείωσης των υποτελών πάνε πλάι-πλάι, αλληλενεργούν, διασταυρώνονται, ενίοτε εφάπτονται:
-“Πρέπει να εισβάλεις μέσα στη μάζα των ανθρώπων σαν μπάλα κανονιού ή να γλιστράς σαν πανούκλα. Η τιμιότητα είναι άχρηστη” (Ονορέ Ντε Μπαλζάκ).
“Ποτέ μνηστήρας θρόνου δεν κερδοσκόπησε πιο πρόστυχα πάνω στην προστυχιά της μάζας” (Καρλ Μαρξ).
-
